3-DI HEGOMONYAYA TIRK U ÎRANIYAN DE KURDISTAN
a)Kirina du parçeya Kurdistanê û encamên siyasî yên vê:
Di dîroka Kurdan de çûna ser bi jêr, ji sedsala XVI. pêde bi bûna du parçe ya Kurdistanê û bi pêşketina otorîteya feodal a navendîya Tirk û Îraniyan ku dest bi avabûnê kiribûn, dest pê kiriye.
Tirkên nekarîbûn erdên ku gelên misilmanên Rojhilata Navîn li ser dijiyan ji xwe re bikirana cih û war û ji helîna di nav van gelan de xwe rizgar bikin, bi awayekî zêde zêde herîkin Anatoliyagelên Xiristiyan li ser dijiyan. Heya bi pêkanînên weke tevkujî, bi darê zorê Misilman kirin û Tirk-kirina Xiristiyanan û koçberiya her ku diçûzêde dibû, şêniyaTirk li Anatoliyê anî rewşeke raser (üstün). Dewleta Tirk a Osmanî ku piştî hilweşîna dewleta Tirka Selçukiyên Anatoliyê li derdora Bursayê hatibû avakirin, ji sedsala XVI. pêde heya bi ber sînorên Kurdistanê sînorên xwe berfireh kir. Di vêsedsala de sê hêz hebûn ku li ser Kurdistanê şer dikirin: dewleta Memluk a Misir ku Başur kiribû bin tesîra xwe, dewleta Safevî ya Îraniyan ku di 1502’an de hatibû avakirin û li beşeke mezin a Kurdistanê kontrola xwe pêş xistibû û dewleta Tirk a Osmanî ku dixwest li Kurdistanê hogomonyaya xwe pêş bixe. Kurdistan ku di nîviya herêma ku riyên karwanên ji rojava ber bi rojhilat ve û ji başûr ber bi bakur ve diçûn de cih girtibû, ji bo her sê dewletan jî xwedî girîngiyeke stratejîk bû. Ew hêza ku bibûya xwediyê Kurdistanê, di wê serdemê de, wê bibûya xwediyêriyên tîcaretê yên di navbera parzemînan de jî. Ji ber vê yekê, di navbera van her sê dewletan de li ser Kurdistanê têkoşîneke hegomonyayê ya mezin dest pê kir.
Osmaniyên ku di vê têkoşînê de ji bo Kurdan rola tamponê difikirîn, li Kurdistanê di pêşberê tewîzên mezin de, hema bêje statûya dewleteke ji derve girêdayî û ji hundir ve azad dan mîritiyên Kurdan û ji wan beşeke mezin kişandin aliyê xwe. Îdrîsî Bitlisî ku di vî şerî de weke ajanekî Osmaniyan tevgeriya jî, ji bo ku Kurdistan bi vî şiklî bi Osmaniyan ve were girêdan alîkariyeke mezin da. Ji bo sultanê Osmaniyan, ku begitiyên Kurdan û herwiha eşîrên Kurdan ên şerker bi aliyê xwe ve kişandibûn, dewleta Safevî ya Îraniyan û dewleta Memluk a Misir ji Kurdistanê qewitandin zêde zehmet nebû. Ji destpêka sedsala XVI. pêde hêza ku li Kurdistanê dest bi berfireh û berbelavbûnê dikir Osmanî bû. Tesîra Îraniyên ku di şerên destpêkêde binkeftibûn jî, bi parçeyekî biçûk ê Kurdistanê sînordar ma. Osmanî û Îraniyan, di têkoşîna hakîmiyetê ya di nav hev de ji bo ku berjewendiyên xwe yên rastîn veşêrin û gelan bi hev bidin qirqirin, di vê pêvajoyê de nakokiya Sunîtî û Elewitiyê ya ku beriya niha hatibû afirandin gur kirin.
Împaratoriya Osmanî, di merhaleya ku feodalîte di asta cîhanî de ketiye pêvajoya paşketinê û kapîtalîzmê li rojavayê Ewrûpayê weke şiklekî nû yê hilberînê dest bi pêşketina xwe kiriye de bilez dest bi pêşketinê kiriye. Ev împaratorî ji ber van sedeman, ji aliyê dîrokî ve dewleteke paşver û ye. Rastiya objektîf ku ev karektera paşver û pê daye qezenckirin ev e; têvî ku kapîtalîzma Ewrûpayê pêş diket, wê hewl da ku pêkhateya civaka feodal li Ewrûpa û Asyayê bi darê zorê li ser lingan bigire. Feodalîzm, ji aliyê dîrokî ve ji sedsala XV. pêde ketiyê pevajoyê paşketinê. Tirkên Osmanî ku ji vê dîrokê pêde li beşeke mezin a cîhanê temsîla feodalîzmê kirine û timî hewl dane ku vê pêkhateyê li beranberê kapîtalîzma li Ewrûpayê pêş diket li ser lingan bigire, di dîrokê de ne roleke pêşver û lêbi roleke paşverû rabûne. Dema ku bi awayekî objektîf li ser vê rewşê, karektera talanker a fetihênTirkan jî tê zêdekirin, hê jî girîngiya vê rola paşver û zêde dibe. Dewleta Osmanî ya feodal-dagirker a merkezî, nehiştiye ku civakên feodal ên Rojhilata Navîn, hem bi dînamîkên navxweyî û hem jî bi tesîra pêvajoya kapîtalîzma pêşver û ber bi kapîtalîzmê ve pêş bikevin. Yek ji gelên ku herî zêde ketiye bin vê tesîra neyînîya dewleta Osmaniyan jî Kurd in. Hakîmiyeta Osmanî ku ji sedsala XVI. pêde pêşketiye, ji ber peymanên ku destpêkê bi begên Kurdan re hatine çêkirin, bi taybet di qada ekonomîk û çandî de zêde nikarîbû tesîra xwe bike. Lê, li aliyekî ji ber zêdebûna quweta otorîteya merkezî, li aliyê din tesîra barê ku neserkeftîbûna şerên fetihan zêde kiribû, her ku çûyî li ser Kurdistanê hegomonyaya Osmaniyan zêde bû. Rêveberiyên Eyaletan hê zêde bi şiklê rêveberiyên sancaqan, rêveberiyên sancaqan jî hê zêde bi şiklê rêveberiyên navçeyan hatin rêk û pêkirin û begênTirk-Osmanî jî kirin berpirsiyarên wan û bi vî şiklî otorîteya merkezî hat gihandin asteke bisazîbûyî. Bi vê sazîbûyinê re mêtingeriya Tirk afeodal jî dest bi pêşketinê kir. Ji ber ku li Kurdistanê hê zêde rêveberin Tirk bi cih bûn, cih bi cih koloniyênTirkan derketin meydanê. Bi pêşketina rêveberiya Tirk re, otonomiya hundirîn ku di destê begên Kurdan de bû, dest pê kir hêdî hêdî ji destê wan were derxistin. Berxwedanên begên Kurdan ên ku paşê pêş ketine, timî ji bo dûbare bidestxistina wê otonomiya hundirîn (xweseriya hundirîn) bûye.
b) Di sedsala XIX. de têkoşîna li ser Kurdistanê: Împaratoriya Osmanî ku di nîviya duyemîn a sedsala XIX. de tevî ku li Ewrûpayê şoreşa sanayiyê pêş ketibû, ket merhaleyeke timî paşde çûnê û dest pê kir li gel sîstema xwe ya ekonomîk, sîstema xwe ya leşkerî û hiqûqî jî biguherîne. Sultanên Osmanî ji bo ku karibin li beranberê Rojava xwe ragirin, pêwîstî bi xwe nûkirinê didîtin. Li şuna artêşa yeniçeriyan ku ji dewşirmekirina ciwanên her neteweyê hatibû pêkanîn, vê carê artêşên ku tenê ji ciwanên gelên misilman pêk dihatinên weke Nizam-ı Cedît, Askar-ı Mansureyi Muhamediye ava kirin. Bi Tanzimat Fermanı û bi peymana tîcaretê ya di 1840’î de bi Îngilîzan re hatiye çekirin, ketin ser riya mêtingehbûnê. Di van deman de ji boTirkên Osmanî pirsgirêka herî girîng ew e ku; weke dewletekê li beranberê dewletên kapîtalîst ên Rojava hebûna xwe biparêze û bi van dewletan re hevkarî bike û herwiha li ser gelên ku di bin hegomonyaya xwe de digire kedxwariya feodal û kedxwariya kapîtalîst li gel hev bimeşîne.
Timî bi binkeftin û paşve kişîna Osmaniyan, nebû sedem ku çewisîn û kedxwariya li ser gelên di bin hegomonyaya xwe de digirin kêm bikin; berevajî, bû sedem ku hê jî zêde bikin. Ji ber ku; kapîtalîstên Ewrûpayî û kêm neteweyên ku hêdî hêdî nirxa zêde bi dest dixistin împaratorî ber bi îflasê ve dibirin. Ji bo ku karibe li ser lingan bimîne, ji bo împaratoriyê, ji zêdekirina çewisîn û kedxwariyê cudatir ti riyên din nemabûn. Împaratorî di encama van pêkanîn de, di sedsala XIX. de bi berxwedaneke mezin a gelan re rû bi rû ma. Alîkariyên Rûsya, Îngilîzîstan û Fransa ku çavkaniya xwe ji nakokiyên wan ên berjewendîperest digirtin, ber bi salên 1840’an ve Împaratoriya ku hatibû li ber parçebûnê ji vê rewşêrizgar kir.
Di sedsala XIX. de dest pê kiriye dîroka cîhanê bi hezar tayî bi dîroka Ewrûpayê ve were girêdan. Ev sedsalaji bo Kurdan jî bi bûyer û pêşketinên girîng ve dagirtiye. Ekonomiya feodal ku heya vê dîrokê têra xwe dikir, ji metayên erzan ên ku jibazara Ewrûpayê dihatin bi tesîr bû. Du encamên girîng ên îxraca metayê derketin holê: Ya yekemîn, di encama îxraca metayê de, weke xeleka navbeynkar ji kêmneteweyan, bi taybet ji Ermen û Ruman tebeqayeke komprador çêbû. Ya duyemîn jî, zeneatkariya ku di navbera xwe û ekonomiya li çoltereyê (kırsal) de tewazineke diyar çêkiribû, hilweşiya.Van her du encaman, encameke seyemîn derxist holê: Kurdistan jî di navê de, pêkhateya civaka feodal ku împaratoriyê xwe dispartê, ket pêvajoyeke di halê xwe de mayin û aramiyê. Ji ber ku di qada tîcaretê de kompradorên kêm neteweyan hakim bibûn, li bajaran zeneatkarî hilweşiya, kapîtalîzm di nav gelên misilman de dereng pêş ket û di heman demê de di nav gelên Xiristiyan de zûka pêşketina kapîtalîzmêbû sedem ku ev gel zûka şiyar bin. Di vê de, rola kompradorên ku dibûn burjuwaziya tîcaretê ya milî jî heye.
Li Kurdistanê li aliyekî karektera împaratoriyê ku pêşketina kapîtalîzmê asteng dikir, li aliyê din ji ber ku li şuna zeneatkariya ku di encama îxraca metayê de hilweşiyabû lêdi maneya herêmî-neteweyî de burjuwaziyeke komprador, tîcarî û bujuwaziyeke sanayiyê çênebibû, pêkhateya civaka feodal ket pêvajoyeke di halê xwe de sekinînê û ev rewş her berdewam kir. Hem mercên ji der ve û hem jî mercên hundir, di sedsala XIX. de derfet nedan ku li Kurdistanê feodalîzm hilweşe.
Li aliyê din, bi şoreşa sanayiyê (sanayî) re Îngilîzîstan û Fransa ku dewletên kapîtalîstên Ewrûpayê bûn, dest bi tevgereke mezin a mêtingehkirinê kirin; hêdî hêdî çav berdan Rojhilata Navîn û Kurdistanê jî. Dîsa, Çartiya Rûs ku di nav hewldaneke temam a berfirehbûneke emperyalîst de bû jî, ji bo ku riyên tîcaretê yên di destê Îngilîzîstanê de bi dest bixe, plansaziya ber bi başûr ve berfirehbûnê, yanî plansaziya li ser Kurdistanê hegomonyaya xwe avakirinê pêş xist. Bi vî şiklî li ser her du hêzên klasîk ên kevin Osmanî û Îraniyan ku li ser Kurdistanê pev diçûn, di sedsala XIX. de Îngilîzîstan, Fransa û Rûsyaya Çartiyê jî zêde bûn. Di encam de hejmaradewletên emperyalîstên ku li ser Kurdistanê şer dikirin gihîşt pêncan. Di navbera van hêzên ku dixwestin tesîra xwe ya li Kurdistanê li dijî hev zêde bikin de, timî nakokî û pevçûn pêş ketin. Di bingeha siyaseta vê pêvajoyê ya Îngilîzîstanê de ev hebûye; ji boku nehêle Rûsya dakeve herêmên sûda wê tê de heye, timî hewl daye Împaratoriya Osmanî li ser lingan bigire û di bin sîwana Osmanî de li ser gelên Rojhilata Navîn kedxwariyê bimeşîne. Îngilîzîstanê, ti car nexwest Împaratorî ji hev bikeve û belav be. Ji ber ku, her ku împaratorî li ser lingan bimaya dihat wê maneyê ku berjewendiyên Îngilîzan jî di bin ewlekariyê de ne.
Di negihîştina serkeftinê ya berxwedanên Kurdan ku di seransera sed sala XIX. de xwe gihandine asteke bilind (1831-35 Rewanduz, 1842 Bedînan, 1842-48 Bedirxan Beg, 1856 Yezdan Şêr, 1879 Bedirxanî, 1881 serhildana Ubeydullah û hwd.) di serî de para polîtîkayên Îngîlizîstanê û para polîtîkayên dewletên emperyalîst mezin e. Eger di şert û mercên wê rojê yên dîrokê de ev berxwedan bi serketana, wê bi avabûna dewleteke feodal a merkezî ku di pêvajoya netewebûnê de rola qirase bilîstana, encam bibûna. Ji ber vê sedemê, ev berxwedan xwediyê karektereke pêşver û ne. Tiştê ku karektera pêşver û dida berxwedanan ew bû ku, li dijî çewîsina feodal a Osmanîbûn; eger bi serkeftana ji bo pêşketina kapîtalîzmeke neteweyî wê derfet amade bikirana. Eger burjuwaziyeke tîcarî ku xwe dispêre karektereke herêmî derketiba meydanê, ji bo ku tevgera têkoşîna rizgariya neteweyî bi pêşengiya burjuwazî pêş bikeve jî, wê bibûya sedem ku derfet peyda bin. Mixabin, ji ber têkçûna van tevgeran, bûye sedem ku pêşketina kapîtalîzmê li Kurdistanê bi qasî sed salî dereng çêbibe. Dîsa, ji ber ku ev kapîtalîzm jî kapîtalîzmeke emperyalîst dagirker ku karektera xwe ya pêşver û ji mêj ve wenda kirîbû, encamên pir xirab derketine meydanê. Di sedsala XIX. de ji bo Kurdistanê pirsgirêka esasî ew bû ku, çînek burjuwa ya herêmî derneketibû meydanê. Eger berxwedan bigihîştina armanca xwe, wê çîneke wiha pêşketana.
Di dawiya sedsala XIX. de împaratoriyên Osmanî û Îranê ku bibûn nîv-mêtingeh, di heman demê de tesîra wan li ser Kurdistanê pir zeîf bibû. Ev her du împaratoriyên di merhaleya belavbûnê de bûn, tenê dikarîn ji ber hesabên hevsengî (denge) yên di navbera hev de ji xwe re derfetên jiyanê peyda bikirana. Di destpêka sedsala XX. de her du blokên emperyalîst ji bo ku cîhanê ji nû ve par ve bikin, ji bo şerekî misoger xwe amade dikirin. Li gorî çarçoveya van planênemperyalîst ji nû ve parvekirina Kurdistanê jî wekî neçariyekê dihat dîtin.
RÊBERE GELAN ABDULLAH OCALAN
Jî Perspektîfên Rêber Apo “Riya Şoreşa Kurdistan’ê”
YORUM GÖNDER