KÜRT DİLİ VE EDEBIYATINDA HEWRAMANİ(GORANİ) LEHÇESİNİN ÖNEMİ
Kürtlerin anadili Hint-Avrupa dil ailesinin İrani kolunun kuzeybatı alt grubuna mensuptur. Kürt dili temelde iki büyük lehçeye ayrılır;Kurmanci ve pehlawani kurmanci lehçesi kendi arasında Kuzey kurmancisi(Bahdini) ve Güney kurmancisi(sorani) ikiye ayrılır. Pehlawanî lehçesi Dimilkî(kirdî, kurmançkî, zazakî) Goranî(Hewranî) diye ikiye ayrılır. Bu makalenin amacı hewramanî lehçesinin Kürt edebiyatı ve dilindeki önemidir.
Dimilkî ve Goranî coğrafik olarak birbirine çok uzak kalan iki bölgesinde konuşulmaktadır. Dimilkî Kuzeybatı Kurdistan coğrafyasında konuşulurken(Dersim, Bingöl, Amed, Siverek, Mutki, Adıyaman) Goranî lehçesi Güneydoğu Kürdistan'da konuşulmaktadır. Goranî lehçesi(Halepce, Merivan, Dinaver, Hemedan, Kirmaşah, Xanîqin, kadar olan) bölgede kullanılır. Aynı zamanda Kerkük kalabalıķ "Kakaî aşireti" ve Kifrî kasabasındaki "Zenganalar aşireti" ile Horasan'daki bazı Kürt aşiretleri bu lehçeyi kullanmaktadır. Horosan'daki kürt aşiretleri Safavi Şahı Abbas tarafında 16. yüzyılda sürgüne gönderilen kürtlerdir.
Hewramanî(Goranî) konuşan insan sayısı görece küçük olmasına rağmen zengin bir şiir edebiyat geleneği vardır. Ayrıca Doğu Kürdistan'da varlığını sürdüren Ehl-i Haq(Yarasanilik) dininin" kutsal dili" olarak hizmet görmüştür. Ehl-i Haq(yarasanilik) inancını benimseyenler dinsel ibadetlerini bu dilde icra ederler. Yarasanilikten dolayı bu dilin gelişimi edebiyatta oldukça hızlı gelişim göstermiştir.
Hewramanî 17.Yüzyıl ve 18.yüzyılda ortak bir edebiyat diline dönüştü. Bu lehçe Erdelan Beyliği ve Baban Beyliğinin saray çevresinde edebiyat dili olarak himaye görmüştür. 19.Yüzyıldan sonra Hewramanî edebiyat dili olarak kullanımında büyük düşüş olmuştur. Bunun başlıca sebebi Erdalan Beyliğinin yıkılması(1867)ve Baban beyliği prensi Abdulrahman paşanın 19.yüzyılın başlarında tahta çıkması ve Güney kurmancisinin(Soranî) saray dili olması ve Soranî Edebiyatında filizlenmeye başlamasıdır. Bu gelişmelerden dolayı Hewramanî lehçesi gerilemiştir. 14.yüzyılda başlayarak 19.yüzyıla kadar en çok edebî eser verilen lehçe Hewranî'dir.14.Yüzyıl ile 19.Yüzyıl arasında Hewramanî edebi eser bırakan şairler şunlardır: Mele Pereşan(1398-?), Musatafa Besaranî (1641-1702), Mihemed Qulî(17 yüzyıl sonu-18.Yüzyıl başı), Caney Qubadî(1700- 1759), Welî Diwane(1747-1798), Seyday Hewranî(1784-1852), Ahmed Begi Kamasî(1793-1876), Mirza Elman Xan(?-1863), Mirza Şafî Kulyayî (?-1768), Mevlâna Xalît(1777-1826), Melayî Cebarî(1806-1876), Abdulrahim Mewlewî(1806-1882), M.Wasman H.ismail(1796-1889), M.Nur Alî kondayî(19.Yüzyıl), M.Welî Kirmaşanî(?-1900), Mihemed Emin say(?-1903), Kadın şair Mestura(19.yüzyıl)
Hewramanî lehçesi Edebiyatta dini, epik, romantik ve kahramanlık destanları şiirlerinin aba konusudur. Hewramanî günümüzde edebi üretimde neredeyse durma noktasına gelmiştir. Bunun en önemli nedeni 1925-1979 yılları arasındaki modernist Pehlevi Monarşisinin ülkede Farsça dışında kalan bütün dilleri yasaklamasıdır. Diğer nedenleri daha çok içseldir. a) Bu lehçeyi konuşan toplumun önemli oranda kentleşme derecesi olmayan yoksul çiftçi köylü toplumun dili olmasıdır. b) Gözle görülür bir şekilde bu bölgede Kürt milliyetçisi faaliyetlerinin olmaması. c) kentli lehçe olan Soranînîn pazar dili karşısında doğal asimilasyonla karşı karşıya kalmasıdır. Günümüzde bu Hewranî lehçesi kullanan insan sayısı 3-4 milyon civarındadır.
Hewramanî ile Dimilkî birbirine yakın iki lehçe olmasına rağmen coğrafi olarak birbirine uzak olması etkileşimi zayıflatmıştır. kurmanci ile sorani lehçesi bu iki lehçe arasında adeta duvar rolü oynamıştır.
Kaynakça M.ızdayı kürtler el kıtabı
Kaynakça Faik Bulut Kürt dil tarihçesi
Amir hassanpaor Kürdistan milliyetçilik ve Dil
DÜZENLEYEN: MÜRSEL YILDIZ
YORUM GÖNDER